آیا در اربعین اوّل، اسرا به کربلا بازگشتند؟
درباره اربعین اختلاف نظر است. سه دیدگاه از اهمیت بیشتری برخوردار است:
1. بعضی عقیده دارند اهل بیت امام حسین(ع) در سال 61 هجری از شام برگشته و در بیستم صفر همان سال در کربلا با جابر بن عبدالله انصاری ملاقات کردند و همگان برای امام عزاداری نمودند(1). از این اربعین به عنوان اربعین اوّل یاد می‌شود. این دیدگاه از شهرت بیشتری برخوردار است. مرحوم سید محمدعلی قاضی طباطبایی کتابی مستقل برای اثبات این ادعا تدوین کرده است(2) مرحوم ابن طاووس از طرفداران این دیدگاه است وی می‌نویسد: «راوی گفت: چون زنان و عیالات حسین(ع) از شام بازگشتند و به کشور عراق رسیدند، به راهنمای قافله گفتند ما را از راه کربلا ببر، پس آمدند به قتلگاه رسیدند، دیدند جابر بن عبدالله انصاری و جمعی از بنی‌هاشم و مردانی از اولاد پیامبر(ص) آمدند برای زیارت قبر حسین(ع) پس همگی به یک هنگام در آن سرزمین گرد آمدند و با گریه و اندوه و سینه‌زنی با هم ملاقات کردند و مجلس عزایی که دل‌ها را جریحه‌دار می‌کرد، برپا نمودند و زنانی که در آن نواحی بودند، جمع شدند و چند روزی به همین منوال گذشت»(3)
ابن نما(4) و برخی مقتل‌نویسان دیگر نیز طرفدار این نگرش هستند(5).
طرفداران این دیدگاه شواهد و قرائنی را دستمایه خویش قرار داده و دلائل مخالفان دیدگاه خود را پاسخ داده‌اند.
2. بعضی دیگر برگشت اهل بیت به کربلا و ملاقات آنان با جابر را قبول ندارند.
بر اساس این دیدگاه اربعین وجود نداشته است که تاریخ و نحوه رفتن اهل بیت(ع) به کربلا مطرح باشد.
مرحوم آیتی از طرفداران این نگرش است: در داستان آمدن اهل بیت(ع) از شام به عراق و رسیدن آنها در اربعین یعنی بیستم صفر به کربلا را به هیچ وجه نمی‌توان قبول کرد یا سند قابل اعتماد برای افسانه تاریخی به دست داد. اهل بیت(ع) عصمت در ماه رجب سال 60 هجری از مدینه به مکه رفتند… پس از مدتی که در کوفه گرفتار بوده‌اند، طبق دستوری که از شام رسید، آنان را به شام فرستادند و از آن جا هم بعد از مدتی که معلوم نیست، به مدینه طیبه بازگشتند و حق آن است که تاریخ حرکت اهل بیت به شام و تاریخ رسیدن آنان به شهر دمشق و مدت توقف اسیران در مرکز حکومت یزید و تاریخ حرکت آنان از دمشق به طرف مدینه و تاریخ ورود آنان به شهر مقدس مدینه، هیچ کدام از این‌ها به درستی معلوم نیست»(6).
استاد شهید مطهری نیز رفتن اهل بیت به کربلا و ملاقات آنان با جابر بن عبدالله را قبول ندارد(7).
به نظر ایشان، مدت زمانی و تاریخ رفت و برگشت آنها به گونه‌ای است که امکان ندارد پس از چهل روز دوباره به کربلا برگشته باشند.
طرفداران این دیدگاه برخی از شواهد را دستمایه خویش قرار داده و اربعین اوّل را به صورت عادی از محالات دانسته‌اند(8).
3. بعضی دیگر بر این عقیده هستند که اربعین وجود داشته است؛ بدین معنا که اهل بیت(ع) در کربلا حضور یافته و برای امام حسین(ع) و یاران او عزاداری کرده‌اند . ولی در سال اوّل و یا سال‌های بعد بوده است، معلوم نیست.(9)
از آن چه گذشت می‌توان نتیجه گرفت که بر اساس مبنای اوّل مدت چهل روز از آغاز حرکت اهل بیت(ع) تا برگشت آنان به کربلا طول کشیده است؛ ولی بر اساس مبنای سوم اربعین وجود داشته و اهل بیت(ع) به کربلا بازگشته‌اند، اما تاریخ و مدت آغاز حرکت اهل بیت از کربلا و بازگشت آنان بدان‌جا معلوم نیست، همچنین معلوم نیست برگشت در سال اوّل بوده است یا سال بعد. اما بر اساس دیدگاه دوم اصلاً یعنی وجود نداشته باشد تا تاریخ حرکت اهل بیت(ع) از شام به کربلا و پیمودن مسافت شام تا آن شهر مطرح باشد.
1ـ علی نجاتی، قطعه از بهشت، ج 2، ص 607.
2ـ تحقیقی دربارهُ اربعین حسین(ع)، ص 608 به بعد.
3ـ ترجمه لهوف، ص 196.
4ـ مثیر الاحزان، ص 59.
5ـ قاضی طباطبایی، تحقیقی درباره امام حسین(ع)، ص 12 به بعد.
6ـ بررسی تاریخی عاشورا، ص 148 ـ 149.
7ـ حماسه حسین، ج 1، ص 30.
8ـ علی نجاتی، پیشین، ص 609.
9ـ همان، ص 612.
واحد پاسخ به سوالات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
