بهترین شیوه حفظ قرآن کریم
شکی نیست که افراد مختلف دارای شرایط و ویژگیهای متفاوتی می باشند و هر کس با شناختی که از ظرفیت و استعداد خود دارد می تواند بهترین شیوه ها را برگزیند. اما شایسته است تا به نکاتی که در خلال سالها تجربه و ممارست به دست آمده است و بیشترین سهم را در حفظ دارند به طور خلاصه اشاره شود.
۱- روش حفظ:
به سه شیوه می توان آیات را حفظ کرد
الف ـ از طریق تکرار و تمرین.
ب ـ با استفاده از نوارهای ترتیل.
ج ـ با نوشتن آیات.
ولی از میان این سه شیوه اول توصیه می شود. اما نکته ای که ذکرش لازم است و به حفظ کردن کمک فراوان می کند این است که هدف فرد نباید تنها اکتفا به حفظ قرآن باشد بلکه با خود اینگونه فکر کند که علاوه بر قرآن مثلاً نهج البلاغه را هم حفظ خواهم کرد. اگر چنین هدفی را تعقیب کند و پشتکار و استمرارش را با مدد از توفیقات الهی همراه سازد می تواند قرآن کریم را زودتر حفظ کند و در عین حال از ادامه کار خسته نشود. چنانکه این امر در طی کردن مدارج مختلف تحصیلی نیز صادق است. دانش آموزی که به مراحل عالی تر فکر کند موفق تر از دیگر دانش آموزی است که این اندیشه را در سر ندارد.
۲- شرایط حفظ:
شرایط حفظ را به دو دسته فردی و عمومی می توان تقسیم کرد:
اول شرایط فردی:
۱-هر کس در اوایل حفظ باید به طبیعت خودش مراجعه کند و سپس با سه حالت صوتی قوی، متوسط و ضعیف تمرین کند و همینطور از نظر آهنگ خواندن به صورت تند و کند و متوسط تمرین کند و بعد هر کدام از نظر کیفی و کمی برای او بهتر بود و با طبیعتش سازگاری بیشتری داشت همان را انتخاب کند و ادامه دهد. مثلاً فرض کنید می خواهید سوره های نبأ و نازعات و عبس را حفظ کنید. سوره نبأ را با صورت قوی و از نظر آهنگ به صورت تند تکرار کنید. سوره نازعات را با صوت متوسط و آهنگ متوسط تمرین کنید و سوره عبس را با صوت ضعیف و آهنگ کند قرائت کنید و بعد هر کدام از این سه طریق با طبیعت شما سازگارتر بود و زودتر و آسانتر توانستید حفظ کنید همان را ادامه دهید. ولی تجربه نشان داده است که اگر صوت و آهنگ خواندن هر دو متوسط باشد بسیار نیکو بوده و شخص زودتر به نتیجه می رسد.
اینکه گفته می شود صوت و آهنگ متوسط بهتر است به این خاطر است که حفظ کردن، تکرار و تمرین زیاد لازم دارد و ممکن است انسان بعد از مدتی دچار ناراحتی حنجره و یا ناراحتیهای دیگر شود و یا ممکن است زود خسته شود و یا نیازمند صرف وقت زیاد باشد و در نتیجه کم حفظ کند. و آهنگ نیز اگر تند باشد موجب می شود که هنگام تحویل دادن تند تحویل داده شود و این با اصول حفظ منافات دارد و اساساً قرآن را باید با تأمل و تدبر خواند.
۳- حفظ قرآن باید در مواقعی که مغز انسان آرامش کامل دارد صورت گیرد تا در ذهن بماند. بنابراین دانش آموزی که از کلاس درس بازگشته و یا کارگری که از کار دست کشیده و یا طلبه و دانشجویی که مدتی را مطالعه نموده است نباید تمریناتش را شروع کند. نکاتی که در آرامش فکری موثرند عبارتند از:
الف ـ مکان: جایی که برای حفظ در نظر گرفته می شود بسیار با اهمیت است. باید سعی شود مکانی انتخاب شود که اشیاء مختلف با نقش و نگار در دید انسان نباشد چرا که هر کدام ممکن است اشتغالاتی را در ذهن ایجاد کند. بنابراین توصیه می شود که حتی الامکان تمرینات خود را در مکان ثابتی انجام دهید چون تغییر مکان از تمرکز حواس می کاهد. ونیز توصیه می شود اگر پرده و یا دیواری سفید رنگ در مقابل قرار گیرد بهتر است زیرا در آرامش فکر موثر است.
ب ـ زمان: اوقاتی که انسان از آرامش ذهنی برخوردار است عبارت است از اول صبح و قبل از طلوع آفتاب. زیرا انسان با استراحت در شب آرامش فکری و روحی خود را بازیافته است و خداوند نیز می فرماید:
وجعلنا نَوْمَکُمْ سُباتاً .
و خواب شما را وسیله آسایش قرار دادیم.
و یا در جای دیگر می فرماید:
اللهُ الّذی جعَل لکُم اللّیلَ لِتسکُنوا فیه و النّهارَ مُبصراً .
خداوند برای شما شب را قرار داده است تا در شب سکنی و آرامش بگیرد و قرار داده است بر شما روز را تا بیدار باشید و به تلاش و فعالیت بپردازید.
برای تحقق این منظور بهتر است شبها زودتر به خواب رویم تا بتوانیم صبحها زودتر برخیزیم.
ج ـ پرهیز از اشتغالات غیر ضروری: از آنجایی که حافظ قرآن بیش از هر چیز نیاز به آرامش روحی و روانی دارد، باید سعی کند خود را کمتر در معرض اشتغالات متفرق قرار دهد. البته اگر اتفاق پیش بینی نشده ای روی دهد باید تا غلبه کردن و به فراموشی سپردن آن و تسلط بر اعصاب و روان کار حفظ را به تأخیر انداخت و سپس با آرامش خاطر کار را دوباره شروع کرد.
د ـ داشتن نظم در کارها: عدم رعایت نظم در مسایل و کارهای روزمره گاهی اشتغالات، نگرانی ها و اضطرابهای فراوانی را به بار می آورد. مثلاً دانش آموزی که جای کتابها و دفتر هایش مشخص نیست یا مشخص است ولی آنها را جای خود قرار نمی دهد. ممکن است گم شدن یک جزوه درسی روزها و هفته ها آرامش فکری او را سلب کند. و نیز رعایت نظم در حفظ قرآن ضروری است و این خود دارای ابعاد متفاوتی است.
اول: وقت را مشخص کنیم و دیگر آن را تغییر ندهیم و هر روز بر طبق همان وقت مشخص به چفظ قرآن بپردازیم و مانند نمازی که در وقت معین خوانده می شود به رعایت آن پای بند باشیم.
دوم: بهتر است در موقع راه رفتن به حفظ قرآن نپردازیم چون عوارض مطلوبی ندارد.
سوم: تا آخر عمر تکرار محفوظات را ادامه دهیم.
چهارم: کم ولی با کیفیت خوب حفظ کنیم. گاهی بعضی به یکباره روی ذهن خود فشار می آورند و تا مدتی موفقیتهایی را دارند اما بعد خسته می شوند و حفظ را کنار می گذارند. باید بر طبق استعداد و وقت برنامه ریزی، و به آن دقیقاً عمل شود.
۳- یکی دیگر از شرایط فردی غذای مناسب و متوسط خوردن است که در حفظ نقش موثری دارد. این سخن به معنی تشویق به پرخوری نیست بلکه منظور غذای مطبوع و به موقع خوردن است. کوتاهی در این مورد گاهی باعث ایجاد عوارضی می شود در حالی که در قرآن کریم آمده است:
فَلْینظُر الإنسانُ الی طَعامِه .
و بعضی در تفسیر آن گفته اند مراد آن است که انسان باید در نوع غذا و طعم و بهداشت آن دقت نماید. و در پارهای احادیث نیز تاکید شده است که صبح باید غذایی کامل خورد و شب غذایی سهل الهضم. و اگر دو عامل تغذیه و بهداشت توسط انسانها رعایت شود از بسیاری بیماریها جلوگیری به عمل می آید.البته باید دانست که پرخوری نیز باعث از کار افتادگی ذهن می شود، همانگونه که کم خوری زیاد آمادگی ذهنی را کاهش می دهد. چرا که جسم و روح با یکدیگر در ارتباطند و نخوردن غذای مناسب روح و ذهن را به دنبال جسم دچار ناراحتی و اختلال می کند. و خلاصه در تناول غذا از افراط و تفریط باید دوری کرد.
دوم شرایط عمومی:
۱- برای حفظ کردن باید از یک قرآن مشخص استفاده شود تا آخر تعویض نگردد. در این رابطه بهترین چاپها، چاپ طاهر خوشنویس است. البته از نوع متوسط آن و بدون ترجمه. زیرا اگر قرآن بزرگ باشد گرچه در موقع تمرینات و حفظ کردن ممکن است مفید باشد اما در موقع ارائه دادن به مشکلاتی برخورد می کنیم زیرا هنگام ارائه دادن باید صفحه ای طویل را در ذهن مجیم کنیم و بعد بخوانیم و این امر دشواری است. از سویی دیگر قرآن مورد حفظ نیز نباید کوچک باشد زیرا فواصل خطها با هم نزدیک است و در موقع تمرین برای اعصاب و چشم ضرر دارد و نیز در موقع تحویل دادن خطوط فشرده و نزدیک به هم با هم اشتباه می شود. کسانی که از قرآن کوچک استفاده می کنند تا بتوانند در راه تمرین کنند باید بدانند که این کار غیر اصولی است و برای چشمها و اعصاب بسیار مضر است. بعضی گمان می کنند با این کار حداکثر استفاده را از اوقات خود می برند در حالی که قبلاً درباره نظم توضیح دادیم که اگر مرتب و طبق برنامه و نظم قرآن حفظ شود نیازی به تمرین در راه نخواهد بود. علاوه بر اینکه اینکار ممکن است باعث غفلت و بی خبری از محیط اطراف شود که این خود عوارض و حوادثی را به دنبال دارد و گاه باعث تردید و اشتباه در حفظ و تمرین آیات مشابه نیز می گردد. وعادت کردن به حالت تردید در آینده موجب وسوسهای مختلف خواهد بود. علاوه بر این همه چه بسا این کار بی حرمتی و هتک قرآن نیز باشد. البته در مسافرت و هنگامی که شخص در ماشین یا هواپیما و یا قطار بسر می برد تنها می تواند محفوظات خود را تکرار کند که این کار هم باعث تسلط بیشتر خود شخص و استفاده از وقت طولانی شده و هم عاملی برای تشویق دیگران به قرآن کریم است. اما اینکه قرآن مورد استفاده برای حفظ بدون ترجمه باشد از این جهت است که احتمال دارد توجه به معانی خللی به امر حفظ برساند. البته پس از حفظ قسمت مورد نظر، توجه به معانی بسیار عالی است ولی در هنگام حفظ کردن از تمرکز حواس می کاهد زیرا وقتی ذهن در مسیر حفظ کردن واقع می شود آیات به سهولت حفظ می شود و با کوچکترین توقفی آن سرعت از بین می رود و ذهن حالت کندی به خود می گیرد. نگاه کردن به ترجمه در مرحله اول و حفظ کردن آیات در مرحله دوم نیز موجب کندی حفظ خواهد شد زیرا هنگام حفظ کردن آیات ممکن است ذهن متوجه ترجمه شود و یا احیاناً در ترجمه ای که فرا گرفته شده دچار تردید گردد. پس بهتر این است که بعد از حفظ کردن مورد نظر به مفهوم آیات پرداخته شود. مثلاً بعد از اتمام یک جزء به بررسی مفهوم آن پرداخت تا بتوان بهره ای کامل و جامع از آیات الهی برد. البته چنانکه بعداً به تفصیل خواهد آمد افرادی که تسلطی بر ادبیات و مفاهیم قرآن کریم دارند به مراتب زودتر می توانند قرآن را حفظ کنند تا افرادی که اصلاً آگاهی از ادبیات و صرف و نحو مفاهیم قرآنی ندارند. لذا اگر اول مقداری صرف و نحو فرا گرفته شود با سهولت بیشتری می توان قرآن را حفظ کرد و طلّاب و دانشجویان معارف اسلامی از این جهت یک گام پیشتازترند.
۲- باید شروع حفظ از اسامی سوره ها باشد به این ترتیب که اسامی سوره ها را در ابتدا ده تا ده تا تقسیم می کنیم و بعد از حفظ کردن هر ده تا، ده تای بعدی را شروع می کنیم و در نهایت اسامی همه سوره ها را از اول تا آخر چندین بار تمرین و تکرار می کنیم تا کاملاً در خاطر بماند. بعد از این مرحله نوبت به حفظ خود شوره ها می رسد که پیشنهاد می شود از جزء سی ام شروع شود یعنی از سوره نبأ تا پایان جزء. علت این پیشنهاد این است که سوره بقره طولانی است و بسیار دیر به انتها می رسد از این رو ممکن است حافظ را ملول و دلسرد کند. اما در جزء سی سوره ها کوتاه است و زود حفظ می شود و باعث تشویق و دلگرمی حافظ می گردد و از درون احساس شادمانی و نشاط می کند و تصمیم می گیرد بیشتر و بهتر حفظ کند. مانند کسی که قصد پیاده روی دارد. اگر از روز اول خیابانی طولانی را بپیماید چون عادت به این کار ندارد ممکن است خسته و یا اصلاً از پیاده روی منصرف شود. اما اگر در ابتدا مسیری کوتاه را طی کند و تدریجاً بر آن بیفزاید نه تنها خسته نمی شود که شوق خاصی به ادامه کار پیدا می کند.
آنچه در حفظ کردن مهم است این است که ذوق و شوق همیشه باقی باشد. وقتی احساس کردید خسته شده اید به حفظ ادامه ندهید. زمانی به حفظ کردن بپردازید که کاملاً برای شما شیرین و جذاب باشد و در آن موقع است که بهتر و زودتر حفظ می کنید.
۳- برای حفظ هر سوره باید در ابتدا سوره را تقسیم بندی کرد و این می تواند بر اساس داستانهای یک سوره انجام شود که در قرآنها پایان هر داستانی با علامت (ع) مشخص شده است. هر داستان را از اول هر آیه ده بار مرور می کنیم . یعنی اول، هر آیه را به صورت جداگانه ده بار تکرار می کنیم تا داستان مورد نظر تمام شود. بعد از اتمام داستان مجدداً از اول تا آخر داستان را تکرار می کنیم تا تسلط کامل پیدا شود و به همین ترتیب در قسمتهای بعدی، و در پایان سوره دوباره از اول سوره تا آخر آن را تمرین و تکرار می کنیم و در سوره های بعدی نیز همین روال را ادامه می دهیم تا یک حزب کامل شود. بعد از اتمام یک حزب مجدداً از اول حزب شروع می کنیم تا تسلط کامل بر یک حزب پیدا شود و به همین صورت جزء ها را تکرار می کنیم.
این نکته قابل توجه است افرادی که مایل هستند قرآن را به صورت موضوعی حفظ کنند باید کاملاً علامت (ع) را دقت کنند و می توانند آیات مربوط به یک داستان را به خاطر بسپارند. ونیز کسانی که ذوق سخنرانی دارند می توانند از این در زیبا و پر بار کردن سخنان خود بهره برند. گاهی مشاهده می شود که بعضی قرآن را از چپ به راست می خوانند و این کار را بسیار مهم می دانند. این عمل گر چه هنر است و خوب اما بهتر آن است که قرآن را آن طور که هست حفظ کنیم ودر عوض وقت را صرف یادگیری مفاهیم قرآن نمائیم تا لذت بیشتری ببریم و بتوانیم به آیات الهی عمل کنیم .
۴- توصیه می شود که حافظ قرآن در هر مرحله از حفظ که هست آنچه را حفظ کرده است برای فرد دیگری ارئه دهد تا او گوش دهد واغلاط او را تصحیح کند. این روش باعث تسلط زیاد حافظ می شود و این کار اگر در محیط خانه صورت گیرد می تواند عامل موثری در گرمی خانواده و جذب آنان به سوی قرآن باشد. این کار را به صورت مباحثه هم می توان انجام داد به این شکل که شما آیه ای را بخوانید ودوست شما آیه بعدی را و همینطور تا سوره تمام شود و یا شما قسمتی از سوره را بخوانید و دوست شما قسمت دیگری از سوره را و این کار نقش موثری در تثبیت آموخته ها دارد.
۵- فشار آوردن یکباره روی مغز کار صحیحی نیست بلکه باید با برنامه ریزی منظم و پشتکار و تداوم به گونه ای حرکت کرد که بتوان تا آخر کار را به پایان آورد چرا که حفظ قرآن مشکل است ولی نگهداری محفوظات مشکلتر. بعضی افراد در ابتدا شوق فراوان دارند و مثلاً روزهای اول پنج ساعت وقت صرف می کنند اما بعد تا مدتی هیچ تمرین ندارد و سپس مجدداً چند ساعت به کار مشغول می شوند وبعد هیچ. باید تاکید کرد که برنامه ریزی درست وپشتکار است که موفقیتهای چشمگیر را به ارمغان می آورد.
۶- در حفظ آیات مشابه باید بسیار دقت شود و حفظ اینگونه آیات نیازمند تکرار و تمرین زیاتری است. مثلاً اگر آیات معمولی را ده بار تکرار می کردیم هر یک از آیات مشابه را باید بیست بار تکرار کرد.
بعضی از آیات بدین شرح است:
و در سوره هود آمده است:
و إِلی عادٍ أخاهُم هُوداً قالَ یا قَومِ اعبُدوُا اللهَ مالکُم من اِله غیرُه إنْ انتم إلاّ مُفترونَ .
و در سوره اعراف می خوانیم که:
و إلی عادٍ أخاهُم هُوداً قالَ یا قَوم اعبُدوا اللهَ مالکُم مِنْ إلهٍ غیُره أفلا تَتقونَ .
ونیز در همین سوره می خوانیم:
و إلی ثمود أخاهُم صالحاً قالَ یا قَومِ اعبُدوا اللهَ مالکُم مِنْ إلهٍ غَیرُه قد جائْتکُم بَیّنةٌ مِنْ رَبَّکْم…
و یا مثلاً در سوره هود آمده است:
قالُوا یا صالحُ قد کنتَ فینا مرجُوّاً قَبْل هذا أتنهانا اَنْ نعبدَ ما یَعْبدُ اباؤُنا و إنَّنا لَفِی شکٍّ مما تَدْعُونَا الیه مریبٌ .
و در سوره ابراهیم آمده:
الم یأتکُم نَبَؤُا الذّین من قَبلِکُم قوم نوحٍ و عادٍ و ثمودَ… و قالوا إنّا کَفرنا بما اُرْسِلْتُم به و إنا لَفِی شَکٍّ ممّا تَدْعُونَنا اِلیْه مُریبٍ .
و یا در سوره قصص می خوانیم:
و أنْ اَلْقِ عصاکَ فلّما رَءاها تَهتزُّ کانَّها جانٌّ وَلّی مُدْبِراً و لَمْ یُعَقِّب یا موسی اَقْبِل و لا تخف إنّک من الا منینَ .
و در سوره نمل نیز آمده است:
وَ اَلْقِ عَصاک فلّما رَءاها تَهتزُّ کانَّها جانٌّ وَلّی مُدبراً و لَمْ یُعَقِّبْ یا موسی لا تَخفْ إنّی لا یَخافُ لَدیََّ المُرسَلُونَ .
در مورد حفظ این قبیل آیات فقط تکرار و تمرین فوق العاده توصیه می شود و البته قبل و بعد آیه نیز می تواند مقداری به سهولت حفظ آیات مشابه کمک کند.
در مورد اواخر آیاتی که با هم شباهت زیاد دارند مانند:
و کانَ اللُه غَفوراً رَحیماً
و کانَ اللُّه علیماً حکیماً
و إن اللَّه کان غفوراً رحیماً
و إنّ الله کان علیماً خَبیراً
إنّ الله کانَ بما تَعلمُونَ خَبیراً
نیز همچنان توصیه می شود که زیاد تکرار و تمرین شود و به علاوه معنا و مفهوم آیه هم می تواند به حفظ درست اینگونه آیات کمک کند. اگر در آیه ای از معرفت و رحمت و گذشت خداوند بحث شده است آخر آیه معمولاً همان مضمون را دنبال می کند مثلاً در سوره زمر خداوند خطاب به پیامبر اکرم (ص) می فرماید:
قلْ یا عبادیَ الذّینَ أسرَفُوا عَلی أنفُسِهِم لاتَقْنَطوا من رَحْمَةِ الله إنَّ اللهَ یغفِرُ الذُنُوبَ جَمیعاً انّه هو الغفورُ الرحیم .
چنانکه ملاحظه می شود جمله
انّ اللهَ یَغْفِرُ الذُنُوبَ جَمیعاً
با
إنّه هو الغَفُور الرّحیم
کاملاً تناسب دارد.
۷- گوش دادن نوارهای ترتیل می تواند در بالا بردن سطح تجوید و صوت و صوت و لحن موثر باشد. مثلاً می توانید در پایان یک جزء و در مواقع مناسب از نوار جهت تمرین محفوظات خود استفاده نمایید. بعضی می گویند ما همراه با گوش دادن نوار بهتر می توانیم حفظ نماییم. گرچه این کار ممکن است، اما آن طور که با تمرین و تکرار، آیات در ذهن جا می گیرند و ذهن فعالتر می شود و در موقع تحویل کار با سهولت بیشتری انجام می شود، نوار نمی تواند موثر یاشد و ممکن است آیات زودتر از ذهن برود.
۸- فراگیری صرف و نحو عربی در حفظ قرآن خصوصاً در حفظ آیات مشابه بسیار موثر است زیرا از نظر اعراب کلمات، اشتباهات کمتری پیش می آید مثلاً آیه
و اتَّقُوا یَوماً لا تَجْزی نَفسٌ عن نَفسٍ شَیئاً و لایُقْبَلُ مِنها شَفاعةٌ و لایُؤخَذُ مِنها عَدْلٌ و لا هُم یُنْصَرون .
برای کسی که بداند فاعل یا مفعول و یا ظرف کدام است و اعراب هر یک چیست، به خاطر سپردن آیه آسانتر است از کسی که هیچ چیز در این رابطه نمی داند. کسی که بداند مثلاً (یوماً) چون مفعول برای (اتقوا) است منصوب است در اینکه اعراب این لفظ مرفوع است یا منصوب و یا مجرور دچار شک نمی شود و لذا در موقع تحویل دادن نیز دچار اشتباهات کمتری می گردد. و یا در اعراب (نفسٌ) فرد آشنا به نحو عرب میداند این کلمه فاعل است و باید مرفوع خوانده شود اما فرد نا آشنا به این قاعده ممکن است در اعراب آن دچار تردید شود.
و یا در سوره فصّلت خداوند می فرماید:
انّ الّذینَ کَفَروا بالذِکّرِ لَمّا جاءَهم و إنّه لکتابٌ عَزیزٌ .
کسی که آگاهی از صرف و نحو عربی داشته باشد می داند که (إنّ) اسم و خبر می خواهد و (إنّ) اسم خود را نصب و خبر خودش را رفع می دهد و یا می داند که (بالّذکر) جار و مجرور است و نیز می داند اعراب (عزیز) رفع است زیرا صفت برای (کتابٌ) است و صفت و موصوف در اعراب با هم مطابقت می کنند. پس دانستن صرف و نحو، به مقدار زیادی می تواند در سهولت حفظ قرآن به ما کمک کند و نیز در حفظ کردن آیات مشابه کمک خوبی باشد.
