حرم در گذر زمان
روضه منوره که پيکر مقدس حضرت رضا(ع) در آن مدفون است، زير گنبدي زرين و باشکوه قرار دارد و هسته مرکزي بناهاي آستان قدس رضوي به شمار مي آيد. در سال هاي آغازين به خاک سپاري پيکر امام (ع)، حرم مطهر به صورت بنايي ساده، با مصالح ويژه آن دوران بنا شده بود. چنان که بقعه تنها در يک ورودي ساده و در پيش روي مبارک داشت و داراي تزييناتي مختصر به سبک آن زمان بود.
صفه هاي اضلاع حرم جز صفه پيش رو، به سوي خارج از بنا بسته بود.
برفراز بقعه تنها قبه اي وجود داشت. در آن سال هاي دور زمينه هاي اطراف حرم، خالي از سکنه بود و نوغان که يکي از دو قصبه معروف و معتبر توس بود، تنها آبادي مسکوني منطقه محسوب مي شد. نظارت دقيق حکام جور بر حرکات و سکنات شيعيان، منع آنها از توجه به مرقد امام (ع) و درک فيض زيارت، موجب شد که سال ها سپري شود و بنايي در خورد و شايسته مضجع شريف حضرتش احداث نشود.
سرانجام سال هاي سخت و سنگين به کندي سپري شد و عنايات خداي تعالي نسبت به روضه رضوي موجب شد که در آن روزهاي اوليه و جو خاص آن زمان، حرم مطهر از هرگونه آسيبي محفوظ بماند تا باب رافت خاصه حضرت به صورت بروز کرامات پي در پي و معجزات، گره از کار دردمندان و نيازآوران بگشايد. کثرت و تداوم کرامات امام(ع) موجب شد که توجه و اقبال مردم و حاکمان آن زمان به ويژه بيشتر اهالي خراسان و مناطق ديگر فروني گيرد و ارادتمندان به بقعه و بارگاه رضوي، زيارت پرفيض مرقد منورش را بر خود فرض بدانند و براي ساخت و مرمت و تذهيب و تزئين و حفظ و نگهداري اين بناي مقدس اقدام کنند.
در طول قرن هاي مختلف، رجال کشورهاي اسلامي، حکام و امراي خراسان، مردان با اخلاص و علاقه مند به مقام شامخ ولايت و امامت با صرف مبالغي در تجديد عظمت آن کوشيده اند. ضمن تزئين آن، با ايجاد بناها و به جاي گذاشتن آثاري، اين مکان شريف را مملو از جلوه هاي کهن هنري دوره هاي گذشته نموده، نفايس تاريخي و شاهکارهاي هنري شان را مخلصانه به اين جايگاه رفيع عرضه داشته اند.
سامانيان
به روايت تاريخ، بوبکر شهمراد از پيشکاران نوح بن منصور ساماني، شهادتگاه علي بن موسي الرضا (ع) امام هشتم شيعيان را آباد کرد.
به گفته ابن بابويه، محمد عبدالرزاق طوسي و امير حمويه از امراي عهد ساماني نسبت به مرقد مطهر امام (ع) کمال ارادت و توجه را داشته اند و تزئيناتي در حرم به وجود آوردند. همچنين ديالمه در اوايل قرن چهارم هجري قمري به دستور عضد الدوله ديلمي، مرقد منور امام (ع) را به سبک آن زمان تعمير و تزئين کرد.
غزنويان
يمين الدوله، سلطان محمود غزنوي، عمارت مشهد توس را که مرقد علي بن موسي الرضا(ع) و رشيد در آن است، پس از تخريبي که پدرش سبکتکين غزنوي در قبه به وجود آورد، از نو ساخت و بنايي زيبا بر آن بنياد نهاد.
علاوه بر اين، ابوالحسن عراقي معروف به دبير در اوايل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوي اقدام به ساختن مسجد بالا سر در کنار حرم مطهر نمود.
سلجوقيان
اميرعمادالدين در دوره سلجوقي در اوايل قرن ششم ه.ق حرم را مرمت کرد.
شرف الدين ابوطاهر قمي وزير سلطان سنجر نيز گنبد را بر فراز بقعه بنا نهاد و ترکان زمرد سلجوقي نيز ازاره حرم را با کاشي هاي نفيس سنجري با تاريخ اثني عشر و خمس (520) آراست.
دوره افشاريه
بناي گلدسته ضلع شمالي صحن عتيق (صحن انقلاب)، طلاکاري مجدد ايوان اميرعليشير و گلدسته بالاي آن، سنگاب سقاخانه اسماعيل طلايي مربوط به اين دوره است.
خوارزمشاهيان
در اوايل قرن هفتم ه.ق بار ديگر ازاره حرم مطهر با کاشي هاي ممتاز، معروف به کاشي سنجري تزئين يافت و اکنون اين کاشي ها با تاريخ اثني عشر و ست مئه (720) در حرم موجود است. همچنين اطراف در پيش روي مبارک در ضلع شمالي رواق دارالحفاظ، با کتيبه اي از کاشي چيني مانند ممتاز تزيين يافته که به عهد خوارزمشاهيان مربوط است. در اين کتيبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا(ع) تا حضرت اميرالمؤمنين (ع) مکتوب است.
تيموريان
از آثار مهم اين دوره، بناي با شکوه مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاريخي دارالحفاظ و دارالسياده است.
مدرسه پريزاد، مدرسه دودر و مدرسه سابق بالا سر که متصل به ضلع غربي دارالسياده بود و اکنون جزو رواق دارالولايه درآمده نيز به همين دوره مربوط مي شود.
اين بناها مربوط به دوران حکومت شاهرخ اميرتيمور گورکاني است. از آثار ديگر عهد تيموري، ضلع جنوبي صحن انقلاب است که به همت اميرعليشير نوايي وزير سلطان حسن بايقرا آخرين امير تيموري بين سال هاي (875) تا (885) ه.ق ساخته شد.
عهد صفويه
در دوره صفويه نيز اقداماتي در حوزه حرم مطهر انجام شده است.
شاه طهماسب صفوي براي اولين بار در سال (922) ه.ق گنبد طلا را آراسته کرد و اقدام به تهيه اولين ضريح مرقد منور به سال (957) نمود.
علاوه بر اين، ايوان اميرعليشير و گلدسته کنار گنبد را نيز طلاکاري کرد.
در زمان شاه عباس، صحن انقلاب وسعت يافت و اضلاع شرقي و شمالي و غربي آن با ايوان ها و حجره ها ساخته شد و شاه عباس دوم اقدام به تعمير و کاشي کاري آن کرد.
در سال (997) ه.ق. که عبدالمؤمن خان ازبک اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوي و طلاهاي گنبد منور نمود، شاه عباس اول در سفري که به مشهد مقدس آمد، دوباره گنبد را طلاکاري کرد. اين کار در سال (1016) ه.ق پايان يافت.
جريان آمدن شاه عباس و طلاکاري گنبد به خط ثلث و خطاطي عليرضا عباسي در کتيبه کمربندي گنبد مکتوب است. همچنين شاه سليمان صفوي به تعمير رواق درالسياده و طلاکاري مجدد گنبد که در زلزله سال (1804) ه.ق آسيب ديده و فرو ريخته بود، اقدام نمود. طلاکاري مجدد گنبد در عهد شاه سليمان بر چهار ترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامي کتيبه شده است. رواق هاي توحيد خانه، گنبدالله وردي خان و گنبد خاتم خاني نيز از آثار عهد صفوي است.
دوره قاجاريه
بناي صحن آزادي مربوط به دوره قاجار است و در اين عهد ايوان غربي آن به طلا
صفحه7@
آراسته شد و به ايوان ناصري معروف شد. در همين دوران کاشي کاري و تزئينات صحن آزادي انجام شد.
علاوه بر اين، به سال (1275) ه.ق قائم مقام نوري، اقدام به آينه کاري روضه منوره نموده و در همين دوره بود که رواقهاي توحيد خانه، دارالحفاظ و دارالسياده آينه کاري شد.
به توپ بستن گنبد مطهر
در سال (1330) ه.ق برابر با (1291) شمسي عده اي در شهر مشهد با مشروطيت آهنگ مخالفت ساز کردند و به تحريک بيگانگان آرامش شهر را برهم زدند. سربازان روس به منظور پشتيباني از مخالفان مشروطه و به منظور حفظ اتباع روسي در شهر مستقر شدند. هدف آنان به ظاهر متفرق کردن اوباش که در داخل حرم تحصن کرده بودند، و در واقع انهدام قبه مبارکه و غارت اموال نفيس حرم بود. و سرانجام با مسلسل و توپ هاي سبک حرم را به توپ بستند و پس از چهار روز مقدار زيادي اشياي نفيس و قيمتي به يغما رفت.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي
افزايش تصاعدي زائران و عدم گنجايش فضاهاي باز و سرپوشيده حوزه حرم و رواق هاي موجود، عدم سهولت زيارت و آمد و رفت انبوه زائران، باعث شد که بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ضمن در نظر گرفتن مسائل اجتماعي، فرهنگي، زيارتي و خدماتي، بهترين و آرام ترين فضاهاي لازم براي زيارت و نيايش زائران گرامي حضرت فراهم گردد. با عنايت آستان قدس رضوي، روند احداث فضاهاي زيارتي، فرهنگي و خدماتي به سرعت افزايش يافته است به گونه اي که در سال هاي اخير، حجم عمليات اجرايي نزديک به پنج برابر بناهاي پيش از انقلاب اسلامي است. زيربناي اماکن در طول (12) قرن حدود (12) هکتار بود اما پس از پيروزي انقلاب اسلامي تاکنون به (72) هکتار رسيده است. آستان قدس رضوي ضمن توسعه بناهاي گذشته، اقدام به احداث بناهاي سرپوشيده و فضاهاي باز نموده است. از ابتدا (آغاز پيدايش حرم) تاکنون (25) بناي سرپوشيده به نام رواق، (9) فضاي باز به نام صحن و (6)مدخل ورودي به نام بست در اطراف مضجع شريف رضوي ساخته شده است.
قيام مسجد گوهرشاد
در دوره رضاخان پهلوي که ايران را سراسر هرج و مرج و آشوب فراگرفته بود، به دستور وي با عنوان متمدن شدن و پيوستن به فرهنگ جهاني، روسري و چادر را به زور از سر زنان و دختران برمي داشتند. مردم مشهد که مردمي شريف و مذهبي بودند، چنين استبدادهايي را تحمل نمي کردند.
لذا قيامي عظيم در همان سال ها به رهبري و سخنراني مرحوم بهلول يکي از عارفان بزرگ شهر در مسجد گوهرشاد برگزار شد. اين قيام در طول تاريخ به قيام مسجد گوهرشاد مشهور شد.
انفجار در حرم مطهر(عاشوراي رضوي)
سال هاي آغازين پس از انقلاب که همواره با ترورها و خونريزي هاي مزدوران منافق همراه بود و بعد از آن نيز به هشت سال جنگ با صدام غاصب سپري شد، براي مردم ايران سال هاي سختي بود. پس از اتمام هشت سال دفاع مقدس، در عاشوراي (1372) که يکي از شلوغ ترين روزهاي سال در حرم مطهر است، عوامل خود فروخته منافق وابسته به گروهک منافقين در حرم مطهر و زير بقعه مبارک بمبي بزرگ جاسازي کردند که در ظهر عاشورا منجر به شهادت شش نفر و زخمي شدن شمار زيادي از زائران حرم مطهر امام رضا (ع) شد.
منبع:اطلاعات هفتگي شماره 3397
صفه هاي اضلاع حرم جز صفه پيش رو، به سوي خارج از بنا بسته بود.
برفراز بقعه تنها قبه اي وجود داشت. در آن سال هاي دور زمينه هاي اطراف حرم، خالي از سکنه بود و نوغان که يکي از دو قصبه معروف و معتبر توس بود، تنها آبادي مسکوني منطقه محسوب مي شد. نظارت دقيق حکام جور بر حرکات و سکنات شيعيان، منع آنها از توجه به مرقد امام (ع) و درک فيض زيارت، موجب شد که سال ها سپري شود و بنايي در خورد و شايسته مضجع شريف حضرتش احداث نشود.
سرانجام سال هاي سخت و سنگين به کندي سپري شد و عنايات خداي تعالي نسبت به روضه رضوي موجب شد که در آن روزهاي اوليه و جو خاص آن زمان، حرم مطهر از هرگونه آسيبي محفوظ بماند تا باب رافت خاصه حضرت به صورت بروز کرامات پي در پي و معجزات، گره از کار دردمندان و نيازآوران بگشايد. کثرت و تداوم کرامات امام(ع) موجب شد که توجه و اقبال مردم و حاکمان آن زمان به ويژه بيشتر اهالي خراسان و مناطق ديگر فروني گيرد و ارادتمندان به بقعه و بارگاه رضوي، زيارت پرفيض مرقد منورش را بر خود فرض بدانند و براي ساخت و مرمت و تذهيب و تزئين و حفظ و نگهداري اين بناي مقدس اقدام کنند.
در طول قرن هاي مختلف، رجال کشورهاي اسلامي، حکام و امراي خراسان، مردان با اخلاص و علاقه مند به مقام شامخ ولايت و امامت با صرف مبالغي در تجديد عظمت آن کوشيده اند. ضمن تزئين آن، با ايجاد بناها و به جاي گذاشتن آثاري، اين مکان شريف را مملو از جلوه هاي کهن هنري دوره هاي گذشته نموده، نفايس تاريخي و شاهکارهاي هنري شان را مخلصانه به اين جايگاه رفيع عرضه داشته اند.
سامانيان
به روايت تاريخ، بوبکر شهمراد از پيشکاران نوح بن منصور ساماني، شهادتگاه علي بن موسي الرضا (ع) امام هشتم شيعيان را آباد کرد.
به گفته ابن بابويه، محمد عبدالرزاق طوسي و امير حمويه از امراي عهد ساماني نسبت به مرقد مطهر امام (ع) کمال ارادت و توجه را داشته اند و تزئيناتي در حرم به وجود آوردند. همچنين ديالمه در اوايل قرن چهارم هجري قمري به دستور عضد الدوله ديلمي، مرقد منور امام (ع) را به سبک آن زمان تعمير و تزئين کرد.
غزنويان
يمين الدوله، سلطان محمود غزنوي، عمارت مشهد توس را که مرقد علي بن موسي الرضا(ع) و رشيد در آن است، پس از تخريبي که پدرش سبکتکين غزنوي در قبه به وجود آورد، از نو ساخت و بنايي زيبا بر آن بنياد نهاد.
علاوه بر اين، ابوالحسن عراقي معروف به دبير در اوايل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوي اقدام به ساختن مسجد بالا سر در کنار حرم مطهر نمود.
سلجوقيان
اميرعمادالدين در دوره سلجوقي در اوايل قرن ششم ه.ق حرم را مرمت کرد.
شرف الدين ابوطاهر قمي وزير سلطان سنجر نيز گنبد را بر فراز بقعه بنا نهاد و ترکان زمرد سلجوقي نيز ازاره حرم را با کاشي هاي نفيس سنجري با تاريخ اثني عشر و خمس (520) آراست.
دوره افشاريه
بناي گلدسته ضلع شمالي صحن عتيق (صحن انقلاب)، طلاکاري مجدد ايوان اميرعليشير و گلدسته بالاي آن، سنگاب سقاخانه اسماعيل طلايي مربوط به اين دوره است.
خوارزمشاهيان
در اوايل قرن هفتم ه.ق بار ديگر ازاره حرم مطهر با کاشي هاي ممتاز، معروف به کاشي سنجري تزئين يافت و اکنون اين کاشي ها با تاريخ اثني عشر و ست مئه (720) در حرم موجود است. همچنين اطراف در پيش روي مبارک در ضلع شمالي رواق دارالحفاظ، با کتيبه اي از کاشي چيني مانند ممتاز تزيين يافته که به عهد خوارزمشاهيان مربوط است. در اين کتيبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا(ع) تا حضرت اميرالمؤمنين (ع) مکتوب است.
تيموريان
از آثار مهم اين دوره، بناي با شکوه مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاريخي دارالحفاظ و دارالسياده است.
مدرسه پريزاد، مدرسه دودر و مدرسه سابق بالا سر که متصل به ضلع غربي دارالسياده بود و اکنون جزو رواق دارالولايه درآمده نيز به همين دوره مربوط مي شود.
اين بناها مربوط به دوران حکومت شاهرخ اميرتيمور گورکاني است. از آثار ديگر عهد تيموري، ضلع جنوبي صحن انقلاب است که به همت اميرعليشير نوايي وزير سلطان حسن بايقرا آخرين امير تيموري بين سال هاي (875) تا (885) ه.ق ساخته شد.
عهد صفويه
در دوره صفويه نيز اقداماتي در حوزه حرم مطهر انجام شده است.
شاه طهماسب صفوي براي اولين بار در سال (922) ه.ق گنبد طلا را آراسته کرد و اقدام به تهيه اولين ضريح مرقد منور به سال (957) نمود.
علاوه بر اين، ايوان اميرعليشير و گلدسته کنار گنبد را نيز طلاکاري کرد.
در زمان شاه عباس، صحن انقلاب وسعت يافت و اضلاع شرقي و شمالي و غربي آن با ايوان ها و حجره ها ساخته شد و شاه عباس دوم اقدام به تعمير و کاشي کاري آن کرد.
در سال (997) ه.ق. که عبدالمؤمن خان ازبک اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوي و طلاهاي گنبد منور نمود، شاه عباس اول در سفري که به مشهد مقدس آمد، دوباره گنبد را طلاکاري کرد. اين کار در سال (1016) ه.ق پايان يافت.
جريان آمدن شاه عباس و طلاکاري گنبد به خط ثلث و خطاطي عليرضا عباسي در کتيبه کمربندي گنبد مکتوب است. همچنين شاه سليمان صفوي به تعمير رواق درالسياده و طلاکاري مجدد گنبد که در زلزله سال (1804) ه.ق آسيب ديده و فرو ريخته بود، اقدام نمود. طلاکاري مجدد گنبد در عهد شاه سليمان بر چهار ترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامي کتيبه شده است. رواق هاي توحيد خانه، گنبدالله وردي خان و گنبد خاتم خاني نيز از آثار عهد صفوي است.
دوره قاجاريه
بناي صحن آزادي مربوط به دوره قاجار است و در اين عهد ايوان غربي آن به طلا
صفحه7@
آراسته شد و به ايوان ناصري معروف شد. در همين دوران کاشي کاري و تزئينات صحن آزادي انجام شد.
علاوه بر اين، به سال (1275) ه.ق قائم مقام نوري، اقدام به آينه کاري روضه منوره نموده و در همين دوره بود که رواقهاي توحيد خانه، دارالحفاظ و دارالسياده آينه کاري شد.
به توپ بستن گنبد مطهر
در سال (1330) ه.ق برابر با (1291) شمسي عده اي در شهر مشهد با مشروطيت آهنگ مخالفت ساز کردند و به تحريک بيگانگان آرامش شهر را برهم زدند. سربازان روس به منظور پشتيباني از مخالفان مشروطه و به منظور حفظ اتباع روسي در شهر مستقر شدند. هدف آنان به ظاهر متفرق کردن اوباش که در داخل حرم تحصن کرده بودند، و در واقع انهدام قبه مبارکه و غارت اموال نفيس حرم بود. و سرانجام با مسلسل و توپ هاي سبک حرم را به توپ بستند و پس از چهار روز مقدار زيادي اشياي نفيس و قيمتي به يغما رفت.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي
افزايش تصاعدي زائران و عدم گنجايش فضاهاي باز و سرپوشيده حوزه حرم و رواق هاي موجود، عدم سهولت زيارت و آمد و رفت انبوه زائران، باعث شد که بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ضمن در نظر گرفتن مسائل اجتماعي، فرهنگي، زيارتي و خدماتي، بهترين و آرام ترين فضاهاي لازم براي زيارت و نيايش زائران گرامي حضرت فراهم گردد. با عنايت آستان قدس رضوي، روند احداث فضاهاي زيارتي، فرهنگي و خدماتي به سرعت افزايش يافته است به گونه اي که در سال هاي اخير، حجم عمليات اجرايي نزديک به پنج برابر بناهاي پيش از انقلاب اسلامي است. زيربناي اماکن در طول (12) قرن حدود (12) هکتار بود اما پس از پيروزي انقلاب اسلامي تاکنون به (72) هکتار رسيده است. آستان قدس رضوي ضمن توسعه بناهاي گذشته، اقدام به احداث بناهاي سرپوشيده و فضاهاي باز نموده است. از ابتدا (آغاز پيدايش حرم) تاکنون (25) بناي سرپوشيده به نام رواق، (9) فضاي باز به نام صحن و (6)مدخل ورودي به نام بست در اطراف مضجع شريف رضوي ساخته شده است.
قيام مسجد گوهرشاد
در دوره رضاخان پهلوي که ايران را سراسر هرج و مرج و آشوب فراگرفته بود، به دستور وي با عنوان متمدن شدن و پيوستن به فرهنگ جهاني، روسري و چادر را به زور از سر زنان و دختران برمي داشتند. مردم مشهد که مردمي شريف و مذهبي بودند، چنين استبدادهايي را تحمل نمي کردند.
لذا قيامي عظيم در همان سال ها به رهبري و سخنراني مرحوم بهلول يکي از عارفان بزرگ شهر در مسجد گوهرشاد برگزار شد. اين قيام در طول تاريخ به قيام مسجد گوهرشاد مشهور شد.
انفجار در حرم مطهر(عاشوراي رضوي)
سال هاي آغازين پس از انقلاب که همواره با ترورها و خونريزي هاي مزدوران منافق همراه بود و بعد از آن نيز به هشت سال جنگ با صدام غاصب سپري شد، براي مردم ايران سال هاي سختي بود. پس از اتمام هشت سال دفاع مقدس، در عاشوراي (1372) که يکي از شلوغ ترين روزهاي سال در حرم مطهر است، عوامل خود فروخته منافق وابسته به گروهک منافقين در حرم مطهر و زير بقعه مبارک بمبي بزرگ جاسازي کردند که در ظهر عاشورا منجر به شهادت شش نفر و زخمي شدن شمار زيادي از زائران حرم مطهر امام رضا (ع) شد.
منبع:اطلاعات هفتگي شماره 3397
