دليل گرايش ايرانيان به تشيع

علل نفوذ تشيع در ايران عبارت است از:

1. جاذبيت اسلام و وجود مبارك پيامبر اكرم(ص)؛

2. محبوبيت علويان؛ بويژه ائمه اطهار(عليهم السلام)؛

3. روحيه ظلم ستيزيِ ائمه(عليهم السلام) و علويان؛

4. زهد، تقواى عدالت امامان معصوم(عليهم السلام) و علويان؛

بي‏گمان، رهبران شيعى و پيروانشان در انجام فرايض دينى بسيار مقيد بودند و اسلام را با عمل خود به مردم معرفى مي‏كردند. مردم تفاوت بين اسلام ائمه و علويان را با اسلام امويان و عباسيان به خوبى درك مي‏كردند. سفيان ثورى مي‏گويد: «هل ادركت خير الناس الا الشيعه»، آيا بهترين مردم را جز شيعه ديده‏اى؟

5. مظلوميت ائمه و علويان؛

ستم امويان و عباسيان به ائمه و علويان سبب گرايش مردم به تشيع شد،

يعقوبى، با اشاره به قيام زيد بن على بن الحسين(ع) كه باعث شد علويان مظلوميت ديگرى بعد از حادثه كربلا به دست آورند، مي‏گويد: از آن پس در خراسان، تشيع شايع شد و تبليغات عليه بني‏اميه رواج يافت.(1) عزاداري‏هاى فراوان ائمه، بويژه امام سجاد(ع)، در شهادت امام حسين(ع) نشانگر آن است كه ائمه(عليهم السلام) از اين عامل بهره‏بردارى كافى را در جهت اظهار مظلوميت خويش مي‏نمودند و به طبع آن، براى جهت گيريهاى سياسى لازم در ضديت مردم با دشمنانشان، استفاده مي‏كردند.(2)

تأثير اين مظلوميت‏ها براى انسان‏هاى مؤمن و با انصاف زياد بود؛ به طورى كه سفيان ثورى به عيسى بن زيد بن على گفت: هر كس كمترين ايمانى داشته باشد، براى فشارها و كشتارها و تهديدهايى كه در مورد فرزندان فاطمه(س) مي‏شود، گريه خواهد كرد،

6. مواليان ايراني. شمارى از ايرانيان كه در اواخر قرن اول هجرى، و بيش‏تر در قرن دوم هجرى، به كوفه آمدند و به فراگيرى حديث پرداختند. كوفه، مركز تشيع، توانست عقايد شيعى را ميان ايرانيان مهاجر منتشر سازد. ايرانيان پس از بازگشت به وطن، عقايد شيعى را ميان مردم پراكنده كردند.

7. مهاجرت عرب‏ها و اشعريان به قم

طبق پاره‏اى از گزارش‏ها، اهالى قم از ربع آخر قرن نخست هجرى، شيعه شده‏بودند و اين به سبب مهاجرت تعدادى از اعراب و اشعريان به آن منطقه بوده است. در روايتى آمده است: جمعى از مواليان ابن عباس در نيمه قرن اول به قم آمدند و آن جا ساكن شدند. نيز گفته شده كه بعد از قيام مختار در سال 67 ه’ ق، گروهى از بنى اسد به قم هجرت كردند. بنابر نظر يعقوبى، بيش‏تر عرب‏هايى كه ساكن قم شدند، از قبيله مذحج و پس از آن، اشعريان بودند.(3)

موسى بن عبداله سعد اشعرى كه تربيت شده كوفه است، نخستين كسى بود كه به قم مهاجرت كرد و مذهب شيعه را در آن جا گسترش داد.(4)

مهاجرت ساير عرب‏ها به نقاط ديگر ايران همچون خراسان، نهاوند و قزوين، سبب نشر شيعه در ايران شد.

8. هجرت ناخواسته امام رضا(ع) به خراسان

وجود امام رضا(ع) در خراسان باعث شد تا شخصيت آن بزرگوار به عنوان امامِ شيعه، براى مردم بيش‏تر شناخته شود و بر همين اساس طرفداران تشيع هر روز، بيش‏تر و بيش‏تر شدند،

9. مهاجرت سادات علوي

از دلايل مهم نفوذ تشيع در ايران، ورود سادات علوى به ايران بود. بيش‏تر اين افراد، شيعه بودند. البته بسيارى از آنان شيعه زيدى و برخى ناصبى بودند.(5) شواهد بسيارى براى اين مدعا وجود دارد. در يكى از مآخذ در اين باره مي‏خوانيم،

در مأخذ ديگرى، وجود قبر امامزاده حمزه در شهر رى به عنوان نشانه وجود تشيع در اين شهر گزارش شده است.(6) از مقبره‏هاى سادات و امامزاده‏ها، مي‏توان تا حدودى – گر چه در حد احتمال – خطوط گسترش شيعه را در ايران ترسيم كرد. توضيح اين نكته لازم است كه اين بزرگان، كه براى آنها مقبره ساخته‏اند، جزو شخصيت‏هاى مهم علوى بوده‏اند و محبوبيت آنان به حدى بوده كه از زمان مرگ يا شهادتشان، قبرهايشان را به گونه‏اى محترمانه مشخص مي‏كردند تا از ديد ديگران مخفى نماند و هم مكانى براى اداى احترام به آنان و راز و نياز باشد. چنين شخصيت‏هايى در زمان حياتشان تأثيرات سياسى – مذهبى زيادى بر مردم داشته‏اند و باعث نفوذ مكتب علوى در حوزه خويش شده‏اند،

عوامل ياد شده و نظاير آنها، از اسباب رويكرد ايرانيان به تشيع بوده است. نفوذ تشيع در ايران به صورت دفعى نبوده؛ بلكه به طور تدريجى و تا قرن‏ها به كندى صورت مي‏گرفته است.

از يك نگاه تشيع در ايران در 7 مرحله گسترش يافت:

1. گرويدن ايرانيان مقيم عراق به تشيع؛

2. نفوذ تشيع در بعضى از مناطق مركزى ايران، مانند قم؛

3. توسعه گرايش‏هاى شيعى باروى كار آمدن بنى عباس؛

4. فتح طبرستان به دست علويان؛

5. بر پايى حكومت آل بويه؛

6. پس از حملات مغول‏ها؛

7. روى كار آمدن دولت صفويه.(7)

از آنچه يادآورى شد روشن مي‏شود كه شبهه پيدايى تشيع به وسيله ايراني‏ها، بى اساس است چرا كه تشيع پيش از گرايش ايراني‏ها در جهان اسلام نفوذ داشته است،

[1].ر. ك: تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 326 (دارصادر، بيروت)،

[2].البته شايد نكات ديگرى هم براى فلسفه عزدارى از ديدگاه ائمه اطهار(عليهم السلام) وجود داشته باشد،

[3].البلدان، احمد بن ابى يعقوب، چاپ شده به همراه اعلاق النفيسه، ص 374،

[4].تاريخ قم، حسن بن محمد قمى، ترجمه حسن بن على قمى، ص 278 (تصحيح سيدجلال الدين تهرانى، نشر توس، 1361)،

[5].ر. ك: عمده الطالب، ابن عنبه، ص 71 و 200 و 253،

[6].رى باستان، حسين كريمان، ج 2، ص 51 (انتشارات دانشگاه شهيد بهشتى، چاپ دوم: 1371)،

[7].اين بخش از پاسخ با استفاده از كتاب ارزشمند تاريخ تشيع در ايران، نوشته حجه الاسلام و المسلمين رسول جعفريان نگاشته شده است،