معاویه از دیدگاه ابوحنیفه، شافعی و احمد بن حنبل
ابوشکور سلمی در التمهید فی بیان التوحید از ابوحنیفه روایت کرده است که وی گفت: می دانید که ما چرا با اهل شام دشمن هستیم؟ جواب دادند علت بغض شما را نسبت به اهل شام نمی دانیم. ابوحنیفه گفت: اگر ما در لشگر علی بن ابیطالب در صفین حاضر بودیم به اتفاق او با معاویه جنگ می کردیم و از وی یاری می نمودیم. و ما عقیده داریم که باید با معاویه جنگ کرد و برای همین جهت با مردم شام دشمنی داریم.

همچنین ابوالفداء از شافعی روایت کرده که او در پنهان به ربیع گفته بود: شهادت چهار نفر از صحابه پذیرفته نمی شود: معاویه، عمروعاص، مغیرة و زیاد. شاید همین سخن شافعی باعث شده که وقتی از ابن معین درباره شافعی سوال شد، او گفت: ثقه نیست!(1)

و نیز احمد بن حنبل در مسند خود آورده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه واله فرمودند: “هر كس با على علیه السلام بر سر خلافت جنگيد او را بكشيد هر كه مى‏خواهد باشد!” با توجه به متواتر بودن جنگیدن معاویه با مولا علی علیه السلام، نظر احمد بن حنبل در رابطه با معاویه معلوم و واضح می باشد.

همچنین ابن جوزی از عبدالله بن احمد بن حنبل روایت کرده که گفت: از پدرم پرسیدم: درباره علی و معاویه چه می گویی؟ مقداری اندیشید. سپس گفت: به تحقیق می دانم که علی، دشمنان زیادی داشت، ولی هرچه دشمنانش جستجو کردند، نتوانستند عیب و نقصی برای او پیدا کنند. پس ناچار به معاویه رو آوردندکه با او می جنگید و مخالف امام علی بود. پس به دروغ شروع به ستایش و تعریف از معاویه کردند. و به خاطر دشمنی شان با علی، او را در برابر علی قرار دادند.

ابن جوزی می گوید: احمد بن حنبل در این جا اشاره می کند که اخبار و روایات وارده در فضیلت معاویه مدرک درستی ندارد و از روی اغراض خصوصی جعل شده است. و از روی سند هرگز قابل توجه نخواهد بود. و ابن راهویه و نسائی نیز همین عقیده را دارند و برای معاویه فضیلتی قائل نیستند!
اسناد:

(1) شیخ المضیرة از استاد ابوریه ص183 ط موسسه الاعلمی للمطبوعات بیروت

معاویه از دیدگاه قیس بن سعد

قيس بن سعد بن عباده، پيشواى قبيله خزرج، در نامه‏اى به معاويه مى‏نويسد: تو بت پرستِ بت پرست زاده‏اى بيش نيستى. از روى ناچارى و اضطرار مسلمان گشتى و در آن براى اختلاف افكنى ماندى و آزادانه و به اختيار از آن خارج گشتى. خدا بهره‏اى از اسلام به تو نداد. اظهار ايمانت ديرى نپائيد و نفاقت تازه نيست. همچنان با خدا و پيامبرش در حال جنگى، و يكى از قبائل مشرك و مهاجمى، و دشمن خدا و پيامبرش و بندگان مؤمنش.(1)

قيس در نامه ديگرى به معاويه مى‏نويسد: به من دستور مى‏دهى زير فرمان تو درآيم، زير فرمان كسى كه بيش از هر كس براى حكومت ناشايسته است و از همه دروغگوتر و دغلگوتر و گمراه‏تر و بى‏ارتباطتر با پيامبر خدا! جماعتى كه تو دارى جماعتى هستند گمراه و گمراهگر، سلطه شرك آميزى از سلطه‏هاى شرك آميز اهريمن.(2)
اسناد:

(1) كامل المبرّد ج1ص309، البيان و التبيين ج2ص68، تاريخ اليعقوبي ج2ص163، عيون الأخبار لابن قتيبة ج2ص213، مروج الذهب ج2ص62، مناقب الخوارزمي ص173، شرح ابن أبي الحديد ج4ص15، كتاب التاج الجاحظ ص109.

(2) تاریخ طبری ج5ص228و ج4ص550، کامل ابن اثیر ج3ص107 و ج2ص355، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج2ص23 و ج6ص60

معاویه از دیدگاه محمد بن ابی بکر

محمد بن ابى بكر به معاويه مى‏نويسد: بسم اللّه الرحمن الرحيم. از محمد بن ابى بكر به گمراه گشته معاويه پسر صخر! …. تو ملعونى فرزند ملعون، وانگهى تو و پدرت پيوسته بر ضد دين خدا توطئه چيده‏ايد و براى خاموش كردن مشعل خدائى اسلام تلاش نموده‏ايد و در اين راه سپاه‏ها گرد آورده‏ايد، و پولها خرج كرده‏ايد و پيمان‏ها با قبائل بسته‏ايد و پدرت در حال اين كار مُرد و تو جانشينش شدى و ادامه دهنده كارش. و گواهم عليه تو بر اين مطلب، همانان كه به تو پناهنده گشته و تو را تكيه‏گاه ساخته‏اند همان باقيمانده قبائل مشرك و مهاجم و سران نفاق و اختلاف و بدخواهان پيامبر خدا كه در پناه تو و با تو هستند.
اسناد:

مروج الذهب ج2ص59، كتاب صفّين ص132، شرح ابن أبي الحديد ج1ص283، جمهرة الرسائل ج1ص542 و همچنین نامه ای دیگر در تاریخ طبری ج6ص58 و شرح ابن ابی الحدید ج2ص32.

معاویه از دیدگاه معن بن یزید

معن بن يزيد بن اخنس سلمى صحابى كه از مجاهدان بدر است به معاويه مى‏گويد: هيچ زن قرشیی از مردى قرشى شريرتر و بدتر از تو به دنيا نياورده است.

سند: الاصابة ج3ص450

معاویه از دیدگاه عمار یاسر

عمار ياسر، در اثناى جنگ صفين مى‏گويد: مسلمانان! مى‏خواهيد كسى را تماشا كنيد كه با خدا و پيامبرش دشمنى نموده و عليه آنها تلاش كرده و عليه مسلمانان به تجاوز مسلحانه دست زده است و از مشركان پشتيبانى كرده است و وقتى خدا خواسته دينش را حمايت و نمايان گرداند و پيامبرش را يارى دهد او آمده پيش پيامبر اکرم و اظهار مسلمانى نموده است در حالى كه بخدا قسم! نه از روى ميل، بلكه از ترس چنين كرده و هنگامى كه پيامبر اکرم از دنیا رفت بخدا قسم مى‏دانستيم كه او دشمن مسلمانان و دوستدار تبهكاران بوده است؟

هان! آن شخص، معاويه است. بنابر اين او را لعنت كنيد: خدا لعنتش كند. و با او بجنگيد، زيرا از كسانى است كه مشعل دين خدا را خاموش ساخته و دشمنان خدا را پشتيبانى مى‏كنند.
اسناد:

تاريخ الطبري ج6ص7، كتاب صفين ص240، الكامل لابن الأثير ج3ص136

معاویه از دیدگاه ابن عباس

ابن عباس، در صفين در نطقى چنين مى‏گويد: پسر زن جگر خوار ديده در جنگ عليه على بن ابيطالب جمعى از فرومايگان و اراذل شام مددكار اويند، در جنگ عليه پسر عمو و داماد پيامبر خدا و اولين كسى كه با او نماز خوانده است بدریی كه در همه نبردهاى پر افتخار و فضيلت‏آور همراه رسول خدا بوده است، و معاويه و ابو سفيان در آن زمان دو مشرك بت پرست بوده‏اند. بدانيد كه به خدائى سوگند كه هستى را به تنهائى تحت سلطه و به ظهور آورده و سزاوار سلطنت بر هستى گشته على بن ابيطالب همراه رسول خدا مى‏جنگيد، على مى‏گفت: خدا و پيامبرش راست مى‏گويند. و معاويه و ابو سفيان مى‏گفتند: خدا و پيامبرش دروغ مى‏گويند. معاويه در اين موقعيت كه امروز دارد نيكروتر و پرهيزكارتر و راه يافته‏تر و بر صواب‏تر از موقعيت‏هايش در آن هنگام نيست.
اسناد:

کتاب صفین ص360، شرح ابن ابی الحدید ج1ص504

دیدگاه نوه معاویه درباره وی!

وقتی معاوية بن يزيد بن معاوية (نوه معاویه) به حكومت رسيد، به منبر رفت و چنين گفت:

اين خلافت، ريسمان خدا است (و پيوند و رابطه با خدا) و جدم معاويه بر سر خلافت با كسى كه صاحب لايق آن بود و از او به تصديش سزاوارتر به كشمكش برخاست، يعنى با على بن ابيطالب، و شما را به كارهائى كه مى‏دانيد وادار كرد تا آنكه اجلش سر رسيد و در گورش در بند گناهانش گشت. آنگاه پدرم متصدى حكومت گشت در حالى كه شايسته آن نبود و با پسر دختر پيامبر خدا صلی الله علیه واله به كشمكش و دشمنى برخاست. بر اثر آن، جوانمرگ شد و ابتر و بی دنباله گشت، و در گورش اسير گناهانش شد.
سند:

صواعق المحرقة ابن حجر ص134