«الحمد لله ربّ العالمين»؛ چه «ال» را «ال» استغراق بگيريد و چه «ال» حقيقت، اثبات مي کند که تمام حمد ها و حقيقت حمد براي خداست؛ و هر عبادتي به يقين از مصاديق حمد است. پس حتّي حمدي هم که براي بتها مي شود در اصل براي خداست؛ که اگر چه حامد نداند که که را حمد مي کند. قضاي خدا در تکوين آن است که جز خودش کسي حمد نشود؛ و در مقام تشريع خواسته که خودآگاه نيز او را حمد کنيم.
شاهد اين معنا در قرآن کريم بسيار است از جمله اين آيه ي شريفه که فرمود:
« تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فيهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَيْ‏ءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبيحَهُمْ إِنَّهُ كانَ حَليماً غَفُوراً ــــــ آسمانهاى هفتگانه و زمين و كسانى كه در آنها هستند، همه تسبيح او مى‏گويند؛ و هيچ چيزي نيست مگر آنکه تسبيح مي کند به حمدش؛ ولى شما تسبيح آنها را نمى‏فهميد؛ همانا اوست‏ حليم و غفور» (الإسراء:44)
شکّ نيست که گاو صفتان بني اسرائيل در هنگام گوساله پرستي داخل در عنوان « مَنْ فيهِنَّ » و « مِنْ شَيْ‏ءٍ » بوده اند. پس آنها نيز در همان حال تسبيح خدا مي کرده اند به حمدش.
چرا موسي(ع) جناب هارون(ع) را توبيخ نمود؟
براي يافتن پاسخ اين سوال بايد آياتي از اعراف را ملاحظه نمود.
« وَ جاوَزْنا بِبَني‏ إِسْرائيلَ الْبَحْرَ فَأَتَوْا عَلى‏ قَوْمٍ يَعْكُفُونَ عَلى‏ أَصْنامٍ لَهُمْ قالُوا يا مُوسَى اجْعَلْ لَنا إِلهاً كَما لَهُمْ آلِهَةٌ قالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ (138) إِنَّ هؤُلاءِ مُتَبَّرٌ ما هُمْ فيهِ وَ باطِلٌ ما كانُوا يَعْمَلُونَ (139) قالَ أَ غَيْرَ اللَّهِ أَبْغيكُمْ إِلهاً وَ هُوَ فَضَّلَكُمْ عَلَى الْعالَمينَ (140) وَ إِذْ أَنْجَيْناكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذابِ يُقَتِّلُونَ أَبْناءَكُمْ وَ يَسْتَحْيُونَ نِساءَكُمْ وَ في‏ ذلِكُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظيمٌ (141)
وَ واعَدْنا مُوسى‏ ثَلاثينَ لَيْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ ميقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعينَ لَيْلَةً وَ قالَ مُوسى‏ لِأَخيهِ هارُونَ اخْلُفْني‏ في‏ قَوْمي‏ وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبيلَ الْمُفْسِدين‏ ــــــ و بنى اسرائيل را از دريا عبور داديم؛ پس در راه خود به گروهى رسيدند كه اطراف بتهايشان، با تواضع و خضوع، گرد آمده بودند. (در اين هنگام، بنى اسرائيل) به موسى گفتند: «تو هم براى ما معبودى قرار ده، همان‏گونه كه آنها معبوداني دارند!» گفت: «شما جمعيّتى جاهل و نادان هستيد. (138) اينها، سرانجام كارشان نابودى است؛ و آنچه انجام مى‏دهند، باطل است. (139) گفت: «آيا غير از خداوند، معبودى براى شما بطلبم؟! خدايى كه شما را بر جهانيان برترى داد.» (140) (به خاطر بياوريد) زمانى را كه از(چنگال) فرعونيان نجاتتان بخشيديم! آنها كه پيوسته شما را شكنجه مى‏دادند، پسرانتان را مى‏كشتند، و زنانتان را(براى خدمتكارى) زنده مى‏گذاشتند؛ و در اين، آزمايش بزرگى از سوى خدا براى شما بود. (141) و ما با موسى، سى شب وعده گذاشتيم؛ سپس آن را با ده شب تكميل نموديم؛ به اين ترتيب، ميعاد پروردگارش، چهل شب تمام شد. و موسى به برادرش هارون گفت: «جانشين من در ميان قومم باش! و اصلاح كن! و از روش مفسدان، پيروى منما!»
صيد حکمت از درياي رحمت:
پس بني اسرائيل در جريان گوساله پرستي، بار اوّلشان نبوده؛ بلکه سابقه در گرايش به بت پرستي داشتند. امّا در آن هنگام، موسي(ع) با مديريت خاصّي آنها را از اين گرايش باز گرداند. اوّلاً جهل آنها را ثابت نمود. ثانياً بطلان بت پرستي را آشکار نمود. ثالثاً توحيد را تبيين نمود. رابعاً اثر توحيد را بيان کرد که موجب شرافت و فضيلت يک قوم مي شود. خامساً به يادشان آورد که توحيد آنها را از چنگال فرعون نجات داده.
اگر نيک بنگريد مي بينيد که حضرت موسي(ع) با چه سعه ي صدري در اين ماجرا برخورد نموده است؛ و حتّي يک بار هم مردم را به خودش دعوت نکرده است؛ حتّي در طول اطاعت خدا. فقط يکجا فرمود: « أَنْجَيْناكُمْ» که در اينجا نيز خودش را به عنوان کارمند خدا مطرح نمود؛ که خودش از مصاديق تعظيم خداست.
نتيجه آنکه: حضرت هارون(ع) در جريان گوساله پرستي، الگو و نمونه ي موسايي داشته است؛ امّا در برخورد با بني اسرائيل، از روش موسي(ع) استفاده نکرد. براي همين بود که حضرت موسي(ع) به هارون(ع) فرمود: « … يا هارُونُ ما مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا (92) أَلاَّ تَتَّبِعَنِ أَ فَعَصَيْتَ أَمْري‏ ــــ اى هارون! چه چيزي تو را مانع شد که وقتي ديدى آنها گمراه شدند، از من پيروى کني؟! آيا فرمان مرا عصيان نمودى؟!»
فرمان موسي(ع) چه بود؟
فرمانش اين بود که: « اخْلُفْني‏ في‏ قَوْمي‏ وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبيلَ الْمُفْسِدين ــ جانشين من در ميان قومم باش! و اصلاح كن! و از روش مفسدان، پيروى منما!»
امّا هارون(ع) نتوانست به نيابت از موسي(ع) آن کاري را که موسي در جريان بت پرستي کرد، بکند؛ کما اينکه نتوانست اصلاحشان کند؛ اگر چه سبيل مفسدين را هم در پيش نگرفت.
پس موسي(ع) سه دستور داشت؛ که هارون(ع) در برابر دستور اوّل پاسخي براي گفتن نداشت؛ يعني که چرا روش موسي(ع) را در دفع بت پرستي در پيش نگرفته است. امّا براي دستور دوم جواب داشت؛ عرض کرد: « إِنِّي خَشيتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَني‏ إِسْرائيلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلي‏ ــــ من ترسيدم بگويى تو ميان بنى اسرائيل تفرقه انداختى، و سفارش مرا به كار نبستى»؛ يعني اگر چه بت پرستي فساد است؛ امّا تفرقه ي قوم، افسد است. لذا من دفع افسد به فاسد نمودم. دستور سوم را هم انجام داده بود؛ و روشن بود که راه مفسدان را نپيموده است.
در آيه اي ديگر، هارون(ع) اين گونه پاسخ داد: « ِ قالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُوني‏ وَ كادُوا يَقْتُلُونَني‏ فَلا تُشْمِتْ بِيَ الْأَعْداءَ وَ لا تَجْعَلْني‏ مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمين‏ ـــ گفت: اي فرزند مادرم! اين گروه، مرا در فشار گذاردند و ناتوان كردند؛ و نزديک بود مرا بكشند، پس كارى نكن كه دشمنان مرا شماتت كنند و مرا با گروه ستمكاران قرار مده!» (الأعراف:150)
آن بزرگوار ابتدا جلب ترحّم موسي کرد با تعبير« ابْنَ أُمَّ » چرا مادر، مظهر رأفت است. آنگاه اعتراف نمود که نتوانسته است مثل موسي(ع) اقتدار داشته باشد. و پذيرفت که لايق ملامت است؛ لکن خواست که پيش چشم دشمن او را ملامت نکند.
چرا هارون(ع) نتوانست مثل موسي(ع) مانع بروز بت پرستي شود؟
اين همان سوالي است که صاحب فصوص در صدد بيان پاسخ آن برآمده و آن مطالب را فرموده است؟
اگر کساني به کلام وي ايراد دارند، لطف کرده جواب اين سوال را خودشان بدهند. اگر جواب بهتري دادند آنگاه حقّ دارند که به جواب ديگري اعتراض بکنند.
جواب صاحب فصوص چيست؟
مي گويد: موسي(ع) به خاطر برتري که بر هارون داشت، واقف بود که کسي قادر نيست جز خدا را حمد کند. چون هر حمدي وصف کمالي است؛ و جمله ي کمالها براي وجود است؛ و حضرت وجود، اوست. با اين پيش فرض، فرمود: « أَ غَيْرَ اللَّهِ أَبْغيكُمْ إِلهاً ــ آيا غير خدا را به عنوان معبود براي شما بپسندم؟!» يعني فهماند که بت، غير خداست؛ و غير خدا شايسته ي ستايش نيست. قرآن کريم، معلوم نيست که عين جملات موسي(ع) را گفته باشد؛ چه بسا آن حضرت اين معنا را در يک سخنراني براي آنها تشريح نموده است؛ و آنها را از شرک بازداشته است. آيات پس و پيش اين جمله نيز چه بسا از حلقات اصلي سخنراني موسي(ع) بوده اند؛ که خداوند متعال زوائد را حذف و لبّ مطلب را ذکر نموده است.
نکته ي جالب در جواب حضرت موسي(ع) اينجاست که ابداً نمي گويد چون من مي گويم بپذيريد؛ بلکه خودش را کنار مي کشد و مردم را به خدايشان تنها مي گذارد. حضرتش شخصيتي مقتدر داشته؛ ولي اقتداري که مردم آن را نمود قدرت خدا مي ديدند نه قدرت يک فرد انساني.
امّا هارون(ع) براي دفع بت پرستي چه کرد؟
« وَ لَقَدْ قالَ لَهُمْ هارُونُ مِنْ قَبْلُ يا قَوْمِ إِنَّما فُتِنْتُمْ بِهِ وَ إِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُوني‏ وَ أَطيعُوا أَمْري (90) قالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَيْهِ عاكِفينَ حَتَّى يَرْجِعَ إِلَيْنا مُوسى‏ ـــــ و پيش از آن، هارون به آنها گفته بود: «اى قوم من! شما به اين وسيله مورد آزمايش قرار گرفته‏ايد! پروردگار شما خداوند رحمان است! پس، از من پيروى كنيد، و فرمانم را اطاعت نماييد!» ولى آنها گفتند: «ما هم چنان گرد آن(گوساله) مى‏گرديم تا موسى به سوى ما بازگردد.»» (طه)
فرمود: « إِنَّما فُتِنْتُمْ بِهِ »؛ يعني هشدار داد، نه تبيين. و مردم از هشدار دهنده ها خوششان نمي آيد؛ اگر چه هشدارش حقّ باشد. همچنين سخن از امتحان به ميان آورد که باز منفور مردم است؛ که اگر چه بدانند مايه ي رشدشان مي باشد. و آنگاه فرمود: « فَاتَّبِعُوني» اين معنا نيز اگر همراه با گل و بلبل و شيريني و شکلات نباشد، فراري دهنده است. باز فرمود: « وَ أَطيعُوا أَمْري» اگر مي فرمود: « وَ أَطيعُوني» ايجاد عناد مي کرد؛ کجا رسد که فرمود: « وَ أَطيعُوا أَمْري». بار گريز دهندگي اين تعبير از اوّلي بيشتر است؛ چون خود «امر» هم عناد آور است.
ملاحظه مي کنيد که در سخن هارون(ع) آن ظرافتها که در سخن موسي(ع) بود، وجود ندارد. درست است که سخن هارون(ع) سراسر حقّ است؛ و مردم را به هارون پرستي دعوت نمي کند؛ بلکه خود را از آن حيث که در مسير حقّ مي بيند مردم را به تبعيت و اطاعت خودش مي خواند؛ امّا در منظر مردم جاهل، او بالاخره به خودش مي خواند. لذا زير بار نمي روند؛ و جالبتر اينکه مي گويند: « قالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَيْهِ عاكِفينَ حَتَّى يَرْجِعَ إِلَيْنا مُوسى ــ ما هم چنان گرد آن(گوساله) مى‏گرديم تا موسى به سوى ما بازگردد.» يعني چه؟ يعني موسي را قبول داريم امّا تو را قبول نداريم. شگفتتر آنکه وقتي موسي(ع) باز مي گردد، آنها توبه مي کنند. موسي(ع) امر مي کند که براي پاک شدن خودتان، در گرگ و ميش صبح، صورتهاي خود بپوشانيد و همديگر را بکشيد تا خدا از شما راضي شود؛ و آنها مي پذيرند و چنين مي کنند، تا خداوند متعال اعلام رضايت مي کند.
چه شده که وقتي هارون(ع) مي گويد گوساله پرستي نکنيد بني اسرائيل او را تهديد به قتل مي کنند، امّا وقتي موسي(ع) مي گويد دست از گوساله پرستي برداريد و همديگر را بکشيد، گوش مي کنند؟
راز مطلب در آن است که موسي(ع) به کلّي از خود رهيده است؛ و مظهر اسم المقتدر شده است. امّا هارون(ع) هنوز مي گويد: « فَاتَّبِعُوني‏ وَ أَطيعُوا أَمْري» و البته مظهر اسم المقتدر هم نشده است. موسي(ع) لشکر و خدم و حشم نداشت که بني اسرائيل از او بترسند؛ آنها حقيقتاً در جلال خدا را در موسي(ع) احساس مي نمودند. او مثل هارون(ع) فقط انذار و تبشير نمي کرد، بلکه تصرّف مي نمود.
اگر هارون(ع) به جاي جمله ي« يا قَوْمِ إِنَّما فُتِنْتُمْ بِهِ وَ إِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُوني‏ وَ أَطيعُوا أَمْري » مي فرمود: « إِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمنُ » و همين معنا را برايشان شرح مي کرد، چه بسا بني اسرائيل، گمراه نمي شدند. البته اين فقط فرض است. امّا بناي خدا بر اين بود که هارون(ع) چنان بگويد که گفت، تا اين قوم امتحان شوند. لذا به موسي(ع) فرمود: « فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ ــــ پس همانا ما قوم تو را بعد از تو، آزموديم و سامرى آنها را گمراه ساخت.» (طه:85)